Tôi ngờ
tằng hết thẩy các nhà lập chương trình giáo dục hiện nay ở phương tây cũng như ở
phương đông sở dĩ không bó môn luận lý ở ban trung học là vì chưa nỡ lòng nào,
chứ trong thâm tâm thì không ông nào không nhận ra giờ luận lý ở trường học khó
có hiệu quả được lắm.
Có hiệu
quả làm sao được kia chứ ? Một ông giáo nào đó, tư cách, nhân phẩm ra sao không
biết, mỗi tuần tới lớp một giờ, bắt học sinh trả bài, rồi chép bài về nhà học,
hễ ai học thuộc thì được nhiều điểm, rồi tan giờ ra, thầy trò không liên can gì
tới nhau cả, như vậy gọi là đức dục thì thực là mỉa mai quá lắm !
Bây giờ
nhớ lại mười mấy năm cắp sách tới trường, tôi học cả mấy trăm giờ luận lý, mà
không có giờ nào để lại cho tôi được một chút ấn tượng, chứ đừng nói là ảnh hưởng
đến tâm hồn tôi nữa. Đức dục của tôi hoàn toàn không do những bài học luận lý ở
nhà trường mà do những tấm gương sáng của các người thân. Vâng , đúng như vậy.
Tôi may
mắn được sinh vào một gia đình nghèo mà giữ được nè nếp. Ngày nay tôi mới nghĩ
vậy, chứ hồi 15-16 tuổi, thú thực là thấy bạn bè và anh em trong họ vì có cha
làm ông thông, ông phán, mà được ngồi xe nhà gong đồng bóng nhoáng, đi giày Gia
Định, quấn " phu la" tôi cũng nhiều lục hậm hực, tự hỏi sao tôi lại
gàn dở, không thèm làm việc với pháp để anh em chúng tôi phải chịu biết bao điều
thiếu thốn. Xin hương hồn người tha cho tôi cái tội dại dột đó.
Người mất
hồi tôi mới tám tuổi, nhưng đã kịp khắc trong đầu não tôi một lời khuyên cần học
vì người đã săn sóc sự học của chúng tôi một cách tận tâm và cảm động. Tôi nhớ
một lần người phải nhịn tiêu một món để mua cho tôi cuốn Nam Hải Dị Nhân. Hồi
đó lương ông phán chỉ có ba chục đồng mà cuốn đó tới bốn hào, bằng hai trăm đồng
bây giờ.
Một tấm
gương sáng nữa là mẹ tôi. Con một ông phú, nhưng sa sút, người phải buôn bán lặt
vặt, nhẫn nại cần cù, từ mờ sáng tới khuya để nuôi một mẹ góa và bốn con côi.
Năm tôi đậu tiểu học, bà con khuyên người cho tôi phá ngang, đi làm giúp nhà,
người không chịu, hy sinh cho tôi học thêm tám năm nữa . Hỡi ơi ! Người nuôi
tôi hai mươi bốn năm mà tôi nuôi người không được hai mươi bốn ngày !
Ở trường,
tôi được soi cái gương nghiêm cấm của cụ Nguyễn Gia Tường hiện cần sống và nhất
là gương quan tử của cụ DƯơng Quảng Hàm. Cụ Dương rất khiêm tốn, hòa nhã, giản
dị, quanh năm đạp một chiếc xe máy cũ từ Hàng Bông tới trường Buổi, bận những bộ
đồ vái, mốt tuy cổ nhưng bao giờ cũng ủi kỹ và sacfhj sẽ và suốt đời hễ miệng
thôi giảng bài thì tay cầm cuốn sách hoặc cây viết.
Tôi
cũng mang ơn ông C, nguyên hiệu trưởng trường Cao Đẳng Công Chánh. Đức ngay thẳng,
quang minh chính đại của ông thì chỉ những triết nhân La Mã thời xưa mới sáng kịp.
Tôi còn nhớ, trước khi chúng tôi ra trường, ông hùng hôn khuyên chúng tôi đạo
liêm khiết vì ông thừa biết rằng nghề Tham tá Công Chánh thời nào mà chẳng dễ
làm cho con người trụy lac.
Còn những
bạn bè tôi nữa chứ ! Anh Thiều và anh Nghiêm. Anh Thiều thông mình mà " lơ
mơ", lúc nào cũng mỉm cười bí mật, giữa năm thứ tư bỏ học, làm thư ký ở ga
Việt Trì, tổ chức một trạm đưa đón các bạn đồng chí muốn xuất ngoại hoặc hồi
hương. Anh Nghiêm cao lớn, hồng hào, học tầm thương mà đá banh giỏi, nghỉ hẹ
năm 1929 hay 1930 làm cho tôi sửng sốt, anh giả trang thành một thợ nề có đại
tang, lặn lội tới thăm tôi ở làng Phương Khê cùng một người bà con của tôi, ngủ
với tôi một đêm rồi sáng hôm sau ngược đường lén qua tàu.
Đó
chính là những tấm gương sống đó đã lãng phần đức dục của tôi, chứ không phải
là những bài học luận lý của các giá sư trung học.
Ở trường
ra tiếp xúc với đời, có lẽ tình cảm của tôi cũng nhút đi vài phần, nên ít khi
xúc động mạnh như hồi nhỏ mặc dầu đã gặp những tấm gương rất rực rỡ. Nhưng tôi
đã tìm thêm cảm giác trong văn học thế giới, nhất là trong tiểu sử danh nhận và
tôi thấy rằng những tiểu sử đó khi viết với một tấm lòng nhiệt thành, thì bổ ích
cho đức dục hơn hết thầy các loại khác trong văn học.
Tôi yêu
Nguyễn Công Trứ, một người anh hào hùng mà khoáng đạt, tôi ngưỡng mộ Phan Đình
Phùng, một nhà nho mấy chục năm lấy cái chết để giữ chữ tín, tôi khâm phục. Vương
Dương Minh băn khoăn tìm chân lý, khí hạo nhiên sáng rực ở trong tâm...
Có lẽ
vì sinh trong một gia đình Nho học cho nên tôi thấy Thích Ca và Giê Su cao quá,
mà chỉ thích đọc tiểu sử Khổng Tử.
Vị"
vạn thế sử biếu" đó mới gần chúng ta làm sao. Hăng hái, hoạt động, nhũn nhặn,
nghiêm trang mà ôn hòa và yêu đời, rất yêu đời ! Ông không nhận mình là ông
thánh, bảo ai cũng có thể làm thấy ông được cả, từ người hay tới người dở. Mấy
ai đã có được một tinh thần như vậy ?
Tâm hồn
của ông rất nghệ sĩ, ba tháng say mê học nhạc Thiều, rồi về già , san Kinh Thi,
giữ lại hàng trăm bài hát vô cùng tình tứ !
Đáng
yêu nhất là nhà giáo đạo mạo đó có óc trảo phúng có lần tự ví mình với con chó
hoàng và ví cả đoàn thầy trò bơ vơ ba năm từ Trần sang Thái với " một bầy
không phải trâu, không phải cọp lang thang ngoài sa mac".
Và mối
tình thầy trò của ông với Nhan hồi mới đẹp làm sao ! Nhan Hồi báo " thầy
còn đó, làm sao Hồi dám chết !" Khi Nhan Hồi chết, ông khóc rất thảm thiết
" Ôi ! trời hại ta ! trời hại ta !".
Đọc tiểu
sử các danh nhân như các vị đó, tôi thấy mê học đọc tiểu thuyết. Nhiều tiểu
thuyết hồi nhỏ ta ham mà lớn lên ta chán, tiểu sử danh nhân thì trái lại, tuổi
càng cao, càng thấy nghĩa lý, càng rút được nhiều bài học về nhân sinh. Và hộ
nay đây, tôi cụng về chép lại những điều đã học, tuy mục đích là để giúp bạn trẻ,
mà thâm ý cũng là mong được gần gũi thêm cố nhân, soi lại tấm gương của cố nhân
một lần nữa.
Độc giả
có thể trách tôi không chép tiểu sử danh nhân nước nhà. Tôi xin thưa, những vị
gần dây thì nhiều người đã chép rồi, còn những vị ở thế kỷ trước thì tôi thú thực
không biết tài liệu ở đâu. Đã từ lâu, tôi mông có cơ hội tra khảo trong các thư
viện về Nguyễn Công Trú, rồi tới những nơi cụ đã lưu lại di tích để tìm tòi, điều
tra viết một cuốn sách như cuốn " Đời sống và thời đại của Tô Đông Pha
" của Lâm Ngữ Đường, nhưng hai chục năm nay, cái mộng nhỏ đó vẫn chưa thực
hiện được.
Tôi cho
rằng trong cái nghề cầm bút sự may rủi chiếm một phần quan trọng, có lẽ lớn hơn
phần học thức và chí hướng của tác giả. Nhà văn cũng gần gần như một người tìm
mó. Trong đời sống may mà gặp được những tài liệu quý giá thì tức là đào được một
mỏ vàng, chẳng may thì phải đùng những tài liệu tầm thường vậy. Rừng sách vô
cùng mênh mông, phương pháp tìm kiếm chỉ giúp ta được một phần nào đó thôi, huốn
hồ nhiều khi biết chắc nơi nào đó có tài liệu, mà không sao tới được, chỉ
còn cách tự an ủi và mừng giùm cho những bạn đã may mắn hơn mình.
Cho nên
trong bộ tiểu sử này, gần như không có sự lựa chọn gì cả, sở dĩ tôi chép đời
nhà này mà không chép đời nhà khác chỉ là do kiếm được tài liều cùng không.
Tôi đã
gom những nhà có tài đức trong một giới vào cuốn thứ nhất, tức cuốn này, các
nhà bác học và phát minh trong cuốn thứ nhì, hiện đã soạn xong. Và hy vọng sẽ
tiếp tục hai cuốn nữa, để lần lần lập một tử sách thanh niên.
Sài gòn, ngày 1 tháng 2 năm 1958
